Δείτε την εκπομπή:

ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΕΛΑΙΩΝΑ:

Κλιματική Αλλαγή και Γεωργία: Προκλήσεις και Λύσεις για τους Ελαιώνες της Μεσογείου

Η γεωργία στη Μεσόγειο βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της εποχής μας: την κλιματική αλλαγή. Οι ελαιώνες, ως χαρακτηριστικό στοιχείο του μεσογειακού τοπίου και βασικός πυλώνας της τοπικής οικονομίας, επηρεάζονται έντονα από τα ακραία καιρικά φαινόμενα, τις παρατεταμένες ξηρασίες, τις αιφνίδιες και έντονες βροχοπτώσεις, αλλά και τη σταδιακή υποβάθμιση του εδάφους. Οι επιπτώσεις αγγίζουν και την ποιότητα του τελικού προϊόντος – του ελαιολάδου – καθώς οι αλλαγές στις κλιματικές συνθήκες επηρεάζουν άμεσα τη σύσταση και τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για την περιοχή της Μεσσηνίας αποτελεί η καλλιεργητική περίοδος 2023-2024, κατά την οποία παρατηρήθηκε πρωτοφανής ξηρασία, με σημαντικές επιπτώσεις τόσο στην παραγωγή όσο και στην ποιότητα του ελαιολάδου. Οι επιπτώσεις αυτών των φαινομένων αγγίζουν όλο τον κύκλο της καλλιέργειας και απειλούν την οικονομική βιωσιμότητα των παραγωγών.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το ερευνητικό έργο SALAM-MED έρχεται να προτείνει συγκεκριμένες, εφαρμόσιμες λύσεις. Με χρηματοδότηση από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα HORIZON και στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας PRIMA, το έργο υλοποιείται σε έξι μεσογειακές χώρες, με τη Μεσσηνία να έχει επιλεγεί ως η ελληνική πιλοτική περιοχή. Η επιλογή δεν είναι τυχαία: η Μεσσηνία διαθέτει ισχυρή παράδοση στην ελαιοκαλλιέργεια, ποικιλία γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, και ταυτόχρονα αντιμετωπίζει ήδη ορατές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.
Ο στόχος του έργου είναι διττός: να κατανοήσει σε βάθος τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ περιβάλλοντος και καλλιέργειας, και να συνδιαμορφώσει με την τοπική κοινωνία βιώσιμες λύσεις για την αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων. Μέσα από πειραματικές εφαρμογές, τοποθέτηση εξειδικευμένου εξοπλισμού και συστηματική παρακολούθηση παραμέτρων όπως η υγρασία του εδάφους, η διαπνοή των φυτών και η ένταση των καιρικών φαινομένων, το έργο παράγει πολύτιμα δεδομένα για την πρόβλεψη και την καλύτερη διαχείριση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.
Στο κέντρο αυτής της προσπάθειας βρίσκονται οι παραγωγοί και οι τοπικοί φορείς, που συμμετέχουν ενεργά στην ερευνητική διαδικασία μέσω ζωντανών εργαστηρίων (Living Labs). Η συνεργασία επιστήμης και κοινωνίας αποδεικνύεται κρίσιμη για την προώθηση φιλικών προς το περιβάλλον γεωργικών πρακτικών, την ενίσχυση της ανθεκτικότητας της ελαιοκαλλιέργειας και την εξασφάλιση της οικονομικής βιωσιμότητας της τοπικής παραγωγής.
Το SALAM-MED δεν απαντά μόνο σε ερευνητικά ερωτήματα – αποτελεί έναν οδηγό για τη μετάβαση προς ένα νέο μοντέλο γεωργίας, όπου η γνώση, η τεχνολογία και η συνεργασία συνθέτουν ένα βιώσιμο μέλλον για τους ελαιώνες της Μεσογείου. 

Βιώσιμες προσεγγίσεις στη διαχείριση εδάφους και υδάτων στην περιοχή της Μεσσηνίας
Το ερευνητικό έργο SALAM-MED, υλοποιείται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Πλαισίου PRIMA με χρηματοδότηση από το πρόγραμμα HORIZON της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για ένα διακρατικό έργο που υλοποιείται σε έξι μεσογειακές χώρες (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Μαρόκο, Τυνησία και Αίγυπτο) και έχει διάρκεια τριών ετών (2022-2025 Η Μεσσηνία έχει επιλεγεί ως η ελληνική περιοχή για την ανάπτυξη των πιλοτικών εφαρμογών και η μελέτη εστιάζει στη μελέτη δύο κρίσιμων ζητημάτων της ελαιοκαλλιέργειας στον δρόμο προς τη βιωσιμότητα: τη διαχείριση του εδάφους και των υδατικών πόρων. . Την εκτέλεση του έργου για την Ελλάδα συντονίζουν η Ακαδημία Αθηνών και το Περιβαλλοντικό Παρατηρητήριο Ναβαρίνο.
Στο πλαίσιο της έρευνας και σε συνεργασία με σημαντικούς φορείς όπως το Μεσογειακό Αγρονομικό Ινστιτούτο Χανίων, τον Ελληνικό Γεωργικό Οργανισμό Δήμητρα, το Εθνικό Κέντρο Έρευνας της Ιταλίας και το Πανεπιστήμιο του Σάσαρι σχεδιάστηκαν και υλοποιούνται δύο πειράματα με σκοπό τη συλλογή δεδομένων και την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για τη λήψη τεκμηριωμένων αποφάσεων. Έχει εγκατασταθεί εξειδικευμένος εξοπλισμός και πραγματοποιούνται συνεχείς μετρήσεις για την εντατική συλλογή δεδομένων σε συγκεκριμένες καλλιέργειες (μετεωρολογικοί σταθμοί, αισθητήρες εδάφους, lidar drone, αριθμητικά μοντέλα προσομοίωσης, κλπ). Σε όλα τα στάδια της έρευνας, καθοριστικής σημασίας είναι η ενεργή συμμετοχή των ενδιαφερόμενων φορέων της ελαιοπαραγωγής.
1ο Πείραμα: Διαχείριση του εδάφους και περιβαλλοντικό αποτύπωμα
Το πρώτο πείραμα του έργου SALAM-MED διεξάγεται σε έναν επικλινή ελαιώνα της Μεσσηνίας και επικεντρώνεται στη μελέτη της συμπεριφοράς του εδάφους κάτω από διαφορετικές γεωργικές πρακτικές. Η συγκεκριμένη πειραματική διάταξη συγκρίνει δύο υφιστάμενες γεωργικές πρακτικές με μια πιο παραδοσιακή τεχνική που είχε χρησιμοποιηθεί ευρέως στην περιοχή στο παρελθόν, αλλά για διαφορετικούς λόγους. Οι τρεις καλλιεργητικές πρακτικές που εξετάζονται είναι:
1. Ζιζανιοκτονία – η χρήση των παραδοσιακών μεθόδων για την απομάκρυνση των ζιζανίων,
2. Χορτοκοπή φυσικής βλάστησης – διατήρηση της φυσικής χλωρίδας με χορτοκοπή,
3. Σπορά φυτών κάλυψης (κριθάρι, μπιζέλι, βίκος) – μια πρακτική που παλιότερα ήταν ευρέως διαδεδομένη στην περιοχή, καθώς εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των αγροτών σε τροφές για τα ζώα τους, προσφέροντας μια αειφόρο και ολοκληρωμένη αγροτική λύση.
Ο στόχος του πειράματος είναι να διερευνηθεί πώς κάθε μία από αυτές τις πρακτικές επηρεάζει τη γονιμότητα του εδάφους και πώς η εφαρμογή τους μπορεί να μειώσει το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της καλλιέργειας, συμβάλλοντας ταυτόχρονα στην ανάσχεση της υποβάθμισης του εδάφους. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μελέτη των επιπτώσεων στην εδαφική διάβρωση, ειδικά σε επικλινή εδάφη που είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε αυτήν, ιδίως μετά από έντονες βροχοπτώσεις.
Επιπλέον, η σπορά φυτών κάλυψης, εκτός από την παραδοσιακή της χρήση για την προστασία του εδάφους, εντάσσεται σε ένα οικολογικό πλαίσιο που επιδοτείται από την ΕΕ, στο πλαίσιο των οικολογικών σχημάτων που προάγουν τη βιώσιμη γεωργία και την προστασία του περιβάλλοντος. Η χρήση αυτών των φυτών συμβάλλει στη βελτίωση της βιοποικιλότητας, της διαχείρισης των θρεπτικών συστατικών του εδάφους και στη μείωση της διάβρωσης, γεγονός που την καθιστά μια βιώσιμη και οικολογικά υπεύθυνη επιλογή για τους ελαιώνες.

2ο Πείραμα: Άρδευση και παραγωγή ελαιολάδου
Το δεύτερο πείραμα του έργου SALAM-MED επικεντρώνεται στις επιπτώσεις της άρδευσης στην ελαιοκαλλιέργεια και το περιβάλλον. Στον ελαιώνα, εφαρμόζεται άρδευση κατά τη διάρκεια κρίσιμων φαινολογικών σταδίων της ανάπτυξης της ελιάς, όπως είναι η άνθηση και η καρπόδεση, προκειμένου να εξεταστεί πώς επηρεάζει την ανάπτυξη και την παραγωγή των δέντρων. Τα αποτελέσματα της άρδευσης συγκρίνονται με τις δύο κύριες υφιστάμενες πρακτικές: την εμπειρική άρδευση (όπου η ποσότητα νερού εξαρτάται από την εμπειρία του παραγωγού) και την καθόλου άρδευση, ώστε να αναδειχθούν οι διαφορές στις αποδόσεις και την ποιότητα του ελαιολάδου.
Παράλληλα, καθημερινά καταγράφονται οι ποσότητες νερού που δυνητικά χάνει κάθε δέντρο λόγω εξάτμισης και διαπνοής, παρέχοντας πολύτιμα δεδομένα για τον υπολογισμό της κατάλληλης δόσης άρδευσης. Η ακριβής παρακολούθηση της κατανάλωσης νερού και της αντίδρασης των δέντρων σε διαφορετικές συνθήκες άρδευσης επιτρέπει την βέλτιστη διαχείριση των υδατικών πόρων, εξασφαλίζοντας τη σωστή ποσότητα νερού για την καλλιέργεια χωρίς σπατάλη.
Ο κύριος στόχος του πειράματος είναι η βελτιστοποίηση της παραγωγής ελαιολάδου, τόσο σε ποσοτικά όσο και σε ποιοτικά χαρακτηριστικά. Με την εφαρμογή της πιο αποδοτικής άρδευσης, το έργο στοχεύει στη μεγιστοποίηση της ποιότητας του ελαιολάδου, ενώ παράλληλα προσφέρει λύσεις για την αειφόρο διαχείριση των υδάτων και την ανθεκτικότητα της καλλιέργειας στις κλιματικές προκλήσεις.
Συνεργασία Επιστήμης και Κοινωνίας μέσω Ζωντανών Εργαστηρίων (Living Labs)
Κεντρικό στοιχείο του έργου SALAM-MED αποτελεί η στενή διασύνδεση μεταξύ επιστημονικής έρευνας και τοπικής κοινωνίας, με στόχο την από κοινού διαμόρφωση βιώσιμων λύσεων. Στη Μεσσηνία, η συνεργασία αυτή παίρνει σάρκα και οστά μέσα από τη λειτουργία ζωντανών εργαστηρίων (Living Labs), τα οποία λειτουργούν ως ανοικτά, συμμετοχικά περιβάλλοντα καινοτομίας.
Στα Living Labs συμμετέχουν ενεργά άνθρωποι της ελαιοπαραγωγής, τοπικές αρχές και ερευνητές, συνδιαμορφώνοντας τη στρατηγική του έργου μέσα από έναν συνεχή, αμφίδρομο διάλογο. Οι ερευνητές δεν περιορίζονται στον ρόλο του παρατηρητή ή του καθοδηγητή· αντίθετα, αλληλεπιδρούν άμεσα με τους παραγωγούς, ακούγοντας τις ανάγκες τους, καταγράφοντας τις εμπειρίες τους και ενσωματώνοντας την τοπική γνώση στον σχεδιασμό και την αξιολόγηση των λύσεων.
Αυτός ο συμμετοχικός τρόπος εργασίας επιτρέπει τη συνεξέλιξη των ερευνητικών ερωτημάτων και διασφαλίζει ότι οι πρακτικές που δοκιμάζονται είναι όχι μόνο καινοτόμες, αλλά και ρεαλιστικές, κοινωνικά αποδεκτές και άμεσα εφαρμόσιμες. Η ενεργή συμμετοχή των ενδιαφερόμενων φορέων αποδεικνύεται κρίσιμη για την επιτυχία του εγχειρήματος, καθώς ενισχύει την αποδοχή των αποτελεσμάτων, βελτιώνει την ανταλλαγή τεχνογνωσίας και διαμορφώνει ένα κοινό πλαίσιο κατανόησης των προκλήσεων και των λύσεων.
Μέσα από συναντήσεις πεδίου, διαβουλεύσεις, εκπαιδευτικές δράσεις και βιωματικά εργαστήρια, διαμορφώνεται ένας νέος τύπος σχέσης μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας – μια σχέση συνεργασίας, εμπιστοσύνης και κοινής ευθύνης. Αυτή η προσέγγιση ενδυναμώνει τους παραγωγούς, δίνοντάς τους φωνή και ρόλο στη διαδικασία της καινοτομίας, ενώ παράλληλα καλλιεργεί ένα νέο μοντέλο αγροτικής εκπαίδευσης και συμμετοχικής λήψης αποφάσεων.
Πέρα από το τοπικό επίπεδο, η εμπειρία των Living Labs στη Μεσσηνία προσφέρει πολύτιμα πρότυπα και καλές πρακτικές που μπορούν να αξιοποιηθούν σε ευρύτερες γεωργικές πολιτικές στη Μεσόγειο. Η ενσωμάτωση της τοπικής γνώσης, η δοκιμή φυσικών λύσεων (Nature-Based Solutions) και η ανοιχτή συνεργασία μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας μπορούν να αποτελέσουν θεμέλια για μια νέα προσέγγιση στη χάραξη αγροτικής πολιτικής, που θα είναι πιο προσαρμοσμένη στις πραγματικές ανάγκες των παραγωγών και στις κλιματικές συνθήκες κάθε περιοχής.
Με τον τρόπο αυτό, το SALAM-MED δεν είναι απλώς ένα ερευνητικό έργο· είναι ένα μοντέλο συνεργασίας και καινοτομίας που μπορεί να οδηγήσει σε πιο ανθεκτικά αγροτικά συστήματα και βιώσιμες αγροτικές κοινότητες, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην πράσινη μετάβαση της γεωργίας στη Μεσόγειο.
Συμπερασματικά
Το έργο SALAM-MED έρχεται να καλύψει ένα κρίσιμο κενό στην προσπάθεια προσαρμογής της γεωργίας στις νέες συνθήκες που διαμορφώνει η κλιματική αλλαγή. Μέσα από στοχευμένες πιλοτικές εφαρμογές και τη συλλογή πρωτογενών δεδομένων, συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόηση των επιπτώσεων που βιώνουν σήμερα οι μεσογειακοί ελαιώνες – ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη διάβρωση των εδαφών και την ορθολογική χρήση των υδάτινων πόρων, που αποτελούν καίριες προκλήσεις για την περιοχή της Πελοποννήσου.
Παράλληλα, το έργο προάγει μια νέα κουλτούρα συνεργασίας ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα, τους τοπικούς φορείς και τους ίδιους τους παραγωγούς, αναδεικνύοντας τη σημασία της συλλογικής δράσης στην αντιμετώπιση των σύγχρονων γεωργικών και περιβαλλοντικών ζητημάτων. Οι καινοτόμες καλλιεργητικές πρακτικές που δοκιμάζονται μέσα από το έργο ενισχύουν την ανθεκτικότητα των ελαιοκαλλιεργειών, προσφέροντας λύσεις που δεν είναι μόνο αποτελεσματικές, αλλά και βιώσιμες σε βάθος χρόνου.
Με έμφαση στην ποιότητα και την ποσότητα της παραγωγής, χωρίς να παραμελείται η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, το SALAM-MED φέρνει στο προσκήνιο τη σημασία της επιστημονικά τεκμηριωμένης γεωργίας. Επιπλέον, η ενεργή συμμετοχή των τοπικών κοινοτήτων και η μεταφορά γνώσης από το ερευνητικό πεδίο στον αγρό λειτουργούν ως καταλύτες για μια δίκαιη και πράσινη μετάβαση στη γεωργία της Μεσογείου.
Σε μια εποχή που οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης γίνονται ολοένα και πιο αισθητές, το SALAM-MED αναδεικνύεται σε θεμέλιο για ένα νέο μοντέλο γεωργίας: ανθεκτικής, συμμετοχικής και περιβαλλοντικά υπεύθυνης – προς όφελος των παραγωγών, της φύσης και των επόμενων γενεών.